Άρθρο γνώμης για την προοπτική της ευρωπαϊκής διεύρυνσης με ορίζοντα το 2025 – Σερβία και Μαυροβούνιο
των Δημήτρη Τσάκνη και Αλκίνοου Εμμανουήλ-Καλού *

Η διαδικασία διεύρυνσης ως μηχανισμός εξευρωπαϊσμού

Η Ευρωπαϊκή Ένωση ανέπτυξε την ικανότητα, τις δομές και κατόρθωσε να συστήσει στα κράτη – μέλη, την διαδικασία διεύρυνσης σαν μηχανισμό εξευρωπαϊσμού. Τα κριτήρια της Κοπεγχάγης αποτέλεσαν και αποτελούν τη στέρεα βάση και το πλαίσιο γύρω από το οποίο διεξάγονται, οι κατά περιόδους, ενταξιακές συζητήσεις με τα ενδιαφερόμενα και άλλοτε υποψήφια ή πιθανά υποψήφια (προς ένταξη) κράτη. Αναμφίβολα, την ευρωπαϊκή ατζέντα μονοπωλούν ζητήματα οικονομικής φύσεως ή ζητήματα που αφορούν τις εξωτερικές σχέσεις της Ε.Ε. και λιγότερο πλέον η διαδικασία διεύρυνσης, η οποία έχει υποχωρήσει από τις πρώτες θέσεις της ατζέντας. Παραμένει το ερώτημα ως προς το ποια είναι τα κράτη τα οποία θα υπηρετήσουν την αποστολή της ευρωπαϊκής διεύρυνσης. Αν εξαιρεθούν τα «άκαμπτα» κράτη, οι χώρες μέλη της ΕΖΕΣ, η σπαρασσόμενη από εμφυλιοπολεμικές συγκρούσεις Ουκρανία αλλά και οι αμφιλεγόμενες ως προς την ευρωπαϊκή τους προοπτική, χώρες όπως η Τουρκία και η Γεωργία, το ενδιαφέρον και η προσοχή εστιάζεται εξ’ ολοκλήρου στη Βαλκανική.

Οι προϋποθέσεις που διατυπώνουν τα Κριτήρια της Κοπεγχάγης [1] προωθούν ριζικές μεταρρυθμίσεις στη δομή και τα χαρακτηριστικά του κράτους αλλά και στη πολιτειακή τους φυσιογνωμία εν γένει. Η πολιτική ατζέντα και η κατεύθυνση των αλλαγών συνοψίζονται σε τρεις βασικούς άξονες. Τον πολιτικό, τον οικονομικό και το νομοθετικό. Πριν την εφαρμογή των κριτηρίων και των προϋποθέσεων ένταξης για το υποψήφιο κράτος, σημαντικό ρόλο διαδραματίζει η ικανότητα απορρόφησης των κονδυλίων του Μηχανισμού Προενταξιακής Βοήθειας (Μ.Π.Β.). Εκτός από την ικανοποίηση των Κριτηρίων της Κοπεγχάγης, τα υποψήφια μέλη καλούνται να ενσωματώσουν στο δίκαιό τους και να εφαρμόσουν το ενωσιακό «Κεκτημένο» (acquis), όπως αυτό μεταφράζεται στα «35 Κεφάλαια», τα οποία διαπραγματεύεται το υποψήφιο μέλος ένα προς ένα με το αντίστοιχο Συμβούλιο Υπουργών.

Ο διάδρομος των Δυτικών Βαλκανίων αποτελεί νευραλγικό πεδίο εφαρμογής της πολιτικής διεύρυνσης της Ευρωπαϊκής Ένωσης, και κομμάτι της στρατηγικής ενίσχυσης της Ένωσης ως το 2025, με την Σερβία και το Μαυροβούνιο να αποτελούν ρεαλιστικούς υποψήφιους για ένταξη μέχρι τότε.

Η ευρωπαϊκή προοπτική της Σερβίας

Η Σερβία είναι μία χώρα 7,1 εκατομμυρίων κατοίκων (16η/29 στην Ε.Ε. αν ήταν μέλος αυτήν την στιγμή) με ΑΕΠ 39.8 Δις. Ευρώ. Το κατά κεφαλήν ΑΕΠ της (εκπεφρασμένο σε Μονάδες Αγοραστικής Δύναμης – ΜΑΔ) αντιστοιχεί στο 37% του μέσου όρου της Ε.Ε.-28, και παραμένει σταθερό σε αυτό το επίπεδο τα τελευταία χρόνια. Της αποδόθηκε η ιδιότητα του υποψήφιου μέλους το 2012, ενώ οι διαπραγματεύσεις προσχώρησης ξεκίνησαν τον Ιανουάριο του 2014. Έκτοτε έχουν ανοίξει 14 από τα 35 κεφάλαια, εκ των οποίων έχουν κλείσει προσωρινά τα 2. [2]

Η Σερβία χτυπήθηκε αρκετά από τη χρηματοπιστωτική «κρίση» του 2008, με την ανεργία να προσεγγίζει το 23.9% το 2012, ενώ το χρέος της εκτοξεύτηκε από το 26.1% του ΑΕΠ το 2008 στο 75.1% το 2015, καθώς είχε σταθερά από τα μεγαλύτερα πρωτογενή δημοσιονομικά ελλείμματα στην Ευρώπη. Το 2015 υπέγραψε 3-ετές πρόγραμμα με το Δ.Ν.Τ., ώστε (σε συνδυασμό με τα κονδύλια του Μ.Π.Β. και την βοήθεια της Ε.Ε.) να σχεδιάσει και να χρηματοδοτήσει τις απαραίτητες μεταρρυθμίσεις για την αντιστροφή της κατάστασης. Το πρόγραμμα ολοκληρώθηκε το 2018, με την Σερβία να έχει υπερκαλύψει πολλούς απ’ τους στόχους που είχαν αρχικά τεθεί. Είναι χαρακτηριστικό πως το 2017 εμφάνισε πρωτογενές δημοσιονομικό πλεόνασμα, ενώ και ο πληθωρισμός τα τελευταία χρόνια συγκρατήθηκε στο 1-3%. Επιπλέον,  το χρέος της μειώθηκε στο 61.6% το 2017 (και προβλέπεται να φτάσει στο 58.9% το 2018), ενώ η ανεργία προβλέπεται να έχει μειωθεί στο 12.1% στο τέλος του έτους.

Παρ’ όλα αυτά, όπως επισημαίνει η Επιτροπή στην ετήσια αναφορά της, υπάρχουν ζητήματα που πρέπει να αντιμετωπιστούν άμεσα προκειμένου να αναπτυχθεί μια λειτουργική οικονομία της αγοράς και να καταφέρει η χώρα να ανταπεξέλθει στις ανταγωνιστικές πιέσεις εντός της Ε.Ε.. Το κόστος εξυπηρέτησής του χρέους είναι υψηλό και ευαίσθητο στις μεταβολές των κυμαινόμενων επιτοκίων, γεγονός που δεν της επιτρέπει δημοσιονομικές παρεκκλίσεις. Την ίδια στιγμή, η δημόσια διοίκηση και το φοροεισπρακτικό σύστημα χρήζουν περαιτέρω δομικών αλλαγών, ενώ πρέπει να επιταχυνθούν και οι αποκρατικοποιήσεις δημοσίων επιχειρήσεων. Τέλος, παρά την πρόοδο που έχει επιτευχθεί στις συνθήκες της αγοράς εργασίας, η ανεργία παραμένει υψηλή – ιδιαίτερα ανάμεσα στους νέους και τις γυναίκες. Αν και οι δαπάνες της Σερβίας στην εκπαίδευση είναι αντίστοιχες του ευρωπαϊκού μέσου όρου, υπάρχει σημαντική διαφορά στην ποιότητα και τη σύνδεση της εκπαίδευσης με τις ανάγκες της αγοράς εργασίας. Επιπλέον, παρά την ενδυνάμωση του χρηματοπιστωτικού τομέα, οι μικρομεσαίες επιχειρήσεις δεν έχουν εύκολη πρόσβαση σε χρηματοδότηση, ενώ καλούνται να καταβάλλουν εξαιρετικά υψηλές εισφορές.

Το ευρωπαϊκό παράδοξο του Μαυροβουνίου

Από την άλλη, το Μαυροβούνιο είναι μια χώρα που απαριθμεί 622.000 κατοίκους. Βρίσκεται πάνω μόνο απ’ το Λουξεμβούργο και τη Μάλτα, ενώ με ΑΕΠ 4,5 Δις Ευρώ καταλαμβάνει την τελευταία θέση, με σχεδόν 3 φορές μικρότερο ΑΕΠ από την επόμενη χώρα στην λίστα, τη Μάλτα. Παρ’ όλα αυτά, το κατά κεφαλήν ΑΕΠ του (εκπεφρασμένο σε ΜΑΔ) αυξάνεται ικανοποιητικάτην τελευταία δεκαετία, και βρίσκεται πλέον στο 46% του ευρωπαϊκού μέσου όρου. Είναι υποψήφιο μέλος από το 2010 και οι διαπραγματεύσεις προσχώρησης ξεκίνησαν το 2012, με 31 από τα 35 κεφάλαια να έχουν ανοίξει μέχρι σήμερα και τα 3 να έχουν κλείσει προσωρινά. Ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι το Μαυροβούνιο δεν εκδίδει δικό του νόμισμα, και χρησιμοποιεί μονομερώς το Ευρώ από το 2002. Αν και η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει εκφράσει την δυσαρέσκειά της δεν έχει προβεί σε κυρώσεις. Μάλιστα, τον Ιούνιο του 2018 ξεκίνησαν οι διαπραγματεύσεις για το Κεφάλαιο 17 – Οικονομική και Νομισματική Πολιτική.

Η οικονομική πορεία του Μαυροβουνίου την τελευταία 10ετία είναι πιο σταθερή συγκριτικά με την Σερβία, αλλά βρίσκεται πιο πίσω όσον αφορά την ανάπτυξη μιας λειτουργικής οικονομίας της αγοράς και τη γενικότερη σύγκλιση με την Ευρωπαϊκή Ένωση. Αν και η Επιτροπή στην ετήσια αναφορά της αναγνωρίζει ότι έχει επιτευχθεί πρόοδος όσον αφορά την μακροοικονομική και δημοσιονομική σταθερότητα, επισημαίνει ότι το χρέος και το εμπορικό έλλειμμα αποτελούν την μεγάλη πρόκληση για τα επόμενα χρόνια. Το χρέος βαίνει συνεχώς αυξανόμενο (από 40,7% του ΑΕΠ το 2010 στο 69,9% το 2018) λόγω των μεγάλων δημοσίων δαπανών, με τη μεγάλη επιβάρυνση να προκύπτει από τη κατασκευή του αυτοκινητόδρομου Bar-Boljare, το μεγαλύτερο έργο υποδομής στην ιστορία του Μαυροβουνίου. Ο Bar-Boljare θα αποτελεί κομμάτι του διακρατικού αυτοκινητόδρομου Belgrade-Bar, που θα ενώνει τον μεγαλύτερο λιμένα του Μαυροβουνίου με την Πρωτεύουσα της Σερβίας. Από την άλλη, το εμπορικό έλλειμμα έχει μεν μειωθεί απ’ το 53,3% το 2008 σε 18,5% το 2015, αυξηθεί όμως έκτοτε στο 24,2% το 2018 παρά την παράλληλη αύξηση των εξαγωγών.

Τέλος, το επιχειρηματικό περιβάλλον και η αγορά εργασίας χρήζουν σημαντικών δομικών αλλαγών. Η ανεπίσημη οικονομία δημιουργεί σοβαρά προβλήματα στον ανταγωνισμό και την βιωσιμότητα των μικρομεσαίων επιχειρήσεων, ενώ η έλλειψη συνεργασίας μεταξύ των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων και της αγοράς εργασίας έχει ως αποτέλεσμα την (επίσημη) ανεργία να φτάνει στο 15,4% (μειωμένη μόλις 4,3% σε σχέση με το 2010, παρά τους συνεχόμενους θετικούς ρυθμούς ανάπτυξης τα τελευταία 6 χρόνια).

Σύνοψη

Εν τάχει και με ορίζοντα ενσωμάτωσης των χωρών αυτών (Σερβία, Μαυροβούνιο) το 2025, διαπιστώνεται πως έχει διανυθεί ήδη ένα σημαντικό μέρος της «διαδρομής» με την έννοια ότι οι χώρες αυτές έχουν αναγνωρίσειτην αναγκαιότητα ένταξής τους στην ΕΕ. Αυτό γιατί η συμμετοχή τους στην Ένωση αποτελεί αυτή τη στιγμή, εχέγγυο ειρηνικής επίλυσης των διαφορών που εντοπίζονται σε περιφερειακό επίπεδο με όμορες χώρες. Η Σερβία αντιμετωπίζει τη διεθνή και ειδικότερα την ευρωπαϊκή καχυποψία, καθώς παραμένουν νωπές οι μνήμες από τις αιματηρές συγκρούσεις που έλαβαν χώρα πριν από δύο δεκαετίες με την ευθύνη για την τέλεση εγκλημάτων κατά της ανθρωπότητας να έχει στιγματίσει τη σερβική κοινότητα. Oι οικονομικοί δείκτες, η χαμηλή στάθμη των πολιτικών συστημάτων αλλά και η ανάπτυξη ανεπίσημων δικτύων διαφθοράς εντός των κοινωνικών τειχώνδυσχεραίνουνδιενέργεια και ολοκλήρωση των προενταξιακών συζητήσεων.

Επιπρόσθετα, παρά το γεγονός πως ο διάδρομος των Δ. Βαλκανίων αποτελεί το επόμενο μεγάλο στοίχημα της Ε.Ε. για διεύρυνση, τα κράτη τα οποία εντοπίζονται σε αυτή τη γεωγραφική περιοχήμοιάζουν να κινούνται πολύ αργά προς τη τροχιά υιοθέτησης μιας ευρωπαϊκής κουλτούρας. Η ισχυρή βαλκανική συνείδηση και τα έντονα εθνικά χαρακτηριστικά καθιστούν την άμβλυνση των διαφορών αλλά καιτων εδαφικών βλέψεων εκατέρωθεν δυσχερή συνθήκη. Αυτό αποδεικνύει για ακόμη μία φορά πόσο δύσκολη είναι η προσπάθεια για την οικοδόμηση μιας ολοένα και πιο στενής ένωσης. Τα κομμάτια του ευρωπαϊκου παζλ αν μη τι άλλο είναι εξαιρετικά ετερόκλητα και αυτό επιβεβαιώνεται και επί του παρόντος. Η ανοχή, τέλος, των κρατώναυτών στις δημοκρατικές διευθετήσεις και διαδικασίες, λαμβάνοντας υπόψιν τη σύντομη κοινοβουλευτική τους παράδοση, σε συνδυασμό με την σχεδόν παντελή έλλειψη θεσμών του κράτους δικαίου αποτελεί ένα ακόμη στοίχημα για την Ε.Ε., «καμμένο χαρτί» ως προς την πιθανότητα ενίσχυσης της ευρωπαϊκής τους προοπτικής.

[1] Τα Κριτήρια της Κοπεγχάγης θεσπίστηκαν από το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο στην ομώνυμη πόλη το 1993 προκειμένου να υποδείξουν το πλαίσιο το οποίο πρέπει κάθε πιθανό και υποψήφιο προς ένταξη κράτος να λαμβάνει υπόψιν του. Τα λεγόμενα και ως κριτήρια ένταξης υποδηλώνουν την ικανότητα του κράτους να αναλάβει και να εφαρμόσει αποτελεσματικά τις υποχρεώσεις που απορρέουν από τις προϋποθέσεις ένταξης (συμπεριλαμβανομένης της τήρησης των στόχων πολιτικής και νομισματικής ενοποίησης).

[2]Όταν οι διαπραγματεύσεις για ένα Κεφάλαιο ολοκληρώνονται, και το υποψήφιο μέλος εφαρμόσει τα συμφωνηθέντα, το Κεφάλαιο αυτό κλείνει «προσωρινά», με δυνατότητα να ξανά ανοίξει. Μόνο όταν το υποψήφιο μέλος εφαρμόσει το σύνολο των 35 Κεφαλαίων τα Κεφάλαια κλείνουν οριστικά.

*

Δημήτριος Τσάκνης, Πολιτικός Επιστήμονας με ειδίκευση στην Ευρωπαϊκή Διακυβέρνηση, MA (Υπότροφος του ΕΟΠΕ). Κεντρικός Ταμίας και Εκτελεστικός Διευθυντής ΕΟΠΕ.

Αλκίνοος Εμμανουήλ-Καλός, Οικονομολόγος – Διεθνολόγος, Μέλος ΕΟΠΕ

ΠΗΓΕΣ:

European Neighbourhood Policy And Enlargement Negotiations
www.europa.eu
www.imf.org

Βάσεις Δεδομένων: AMECO, Eurostat, World Bank, IMF

Εκθέσεις Ευρωπαϊκής Επιτροπής:

• “Serbia 2018 Report”, 17/4/2018
• “Montenegro 2018 Report”, 17/4/2018
• “A credible enlargement perspective for and enhanced EU engagement with the Western Balkans”, 6/2/2018